قزبافی (ابریشم بافی)؛ هنری که از یاد خوزستان می‌رود

خوزستان در طول هزاران سال تاریخ خود، تمدن ها و اقوام بسیاری را با فرهنگ و رسوم مختلف به خود دیده که ره آورد آن تنوع صنایع دستی به ویژه درمراکز تمدن های مختلف استان بوده،با وجود این مدرنیته همچون هیولایی بزرگ یکی پس از دیگری این هنرها را بلعیده و در خود هضم می‌کند.

نساجی سنتی در خوزستان به ویژه شهرهای شوشتر، بهبهان و دزفول قدمت زیادی داشته، شوشتر مرکز نساجی سنتی ایران به شمار می‌رفته و در آن علاوه بر کارگاه های قزبافی صدها کارگاه ملحفه بافی، موج بافی، چوقابافی، سجاده بافی،‌ مقنا و شیله زنانه، مشک دوزی، زرگری،‌ آهنگری، سازسازی، سفالگری، نمدمالی، ‌گونی بافی و گیوه دوزی وجود داشته است.

برخی شواهد حاکی از این است که تهیه پارچه ابریشم برای نخستین بار در چین اتفاق افتاده با این حال یافته های حفاری تپه مارلیک در گیلان از وجود صنعت ابریشم بافی در بیش از سه هزار سال پیش از میلاد در ایران خبر می‌دهد.

نخستین کارخانه ابریشم کشی ایران در دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار در رشت تاسیس ولی پس از مدت کوتاهی تعطیل شد با این حال پس از آن نیز تلاش شد کارگاه هایی راه اندازی شود. هم اکنون نه تنها کارگاه قزبافی در خوزستان وجود ندارد بلکه وضعیت معدود افرادی که به صورت مستقل به این کار می‌پردازند نیز تعریفی ندارد.

بی توجهی به صنایع سنتی خوزستان، نبود مواد اولیه و نبود بازار را می‌توان از مهم ترین دلایل حذف دومینوی این صنایع دانست با وجود این اگر حمایت درخور از این صنایع صورت بگیرد، شاید اشتیاق برای زنده نگه داشتن آنها نیز بیشتر شود.

  نبود آثار مکتوب قزبافی در خوزستان قزبافی(ابریشم بافی) از جمله هنرهایی است که به نظر می‌رسد عمر زیادی در خوزستان به ویژه در شوشتر داشته و روزگار پر رونقی را پشت سرگذاشته است؛ با این وجود به گفته پژوهشگران و کارشناسان این عرصه هیچ سابقه و تاریخچه ای از این صنعت در خوزستان وجود ندارد. به گفته عباس رحیمی پژوهشگر میراث فرهنگی، هیچ نشانی از تاریخ قزبافی در خوزستان وجود ندارد و دلیل آن هم مشخص نیست با این وجود، معروف بودن پارچه های دیبا و پرند شوشتر در طول تاریخ ایران نشان از قدمت طولانی این صنعت در خوزستان می‌دهد.

این پژوهشگر در خصوص قدمت این صنعت در شوشتر توضیح می‌دهد: در دوره های مختلف از جمله عباسیان و در متون فارسی و عربی واژه دیبا و دیباج شوشتر بارها آمده است.

رحیمی، واژه «قزبافی» را معادلی مناسب‌تر برای توصیف گرایش ابریشم‌ بافی خوزستان دانسته و می‌گوید: به این دلیل که قز در لغت‌ نامه ‌های فارسی مترادف با ابریشم بدقماش با مرغوبیت کم و در واقع نوعی ابریشم فرومایه و کم‌ قیمت است، بهتر است از واژه قزبافی استفاده کنیم.

وی ادامه می‌دهد: ازسوی دیگر قز معرب واژۀ پهلوی «کز یا کج» است و با توجه به وجود نام‌ خانوادگی کج‌باف در دزفول و شوشتر، می‌توان بیشتر اطمینان حاصل کرد که پیش از این ابریشم تولید‌ شده در استان خوزستان از نوع قز بوده، هرچند این موضوع، ارتباطی به نوع بسیار مرغوب منسوج ابریشم دیبای شوشتر ندارد.

رحیمی همچنین استدلال می‌کند: شاهد دیگر برای این نام‌گذاری، این است که در گذشته، شکل رنگرزی ‌شده منسوج ابریشم (قز)، به‌صورت چادر زنانه و با نام چادرقزی کاربرد داشته‌ و اکنون نوع ساده ‌باف آن تولید شده و برای پوشش سر بانوان عرب منطقه به‌کار می‌رود.

وی با بیان اینکه در دهه‌ های اخیر ابریشم ‌بافی استان‌های شمالی کشور نسبت به فعالیت های این هنر صنعت در استان خوزستان همواره پر رونق تر و با کیفیت تر بوده، به تفاوت این 2 محصول اشاره کرده و می‌گوید: منسوج ابریشم تولیدشده در استان‌ های شمالی دارای تراکم بافت بیشتر، پهنای بیشتر و کاربردهای متنوع تر نسبت به منسوج ابریشم خوزستان بوده و با ترکیب‌های رنگی متنوع تولید می‌شود.

این پژوهشگر حوزه صنایع دستی و هنرهای سنتی ادامه می‌دهد: منسوج ابریشم دزفول ساده و سفید رنگ بوده و فقط در قالب 2 نوع محصول با نام شیله (روسری عربی) و مقنا (روبنده) تولید می‌شده و در گذشته نیز علاوه بر این 2 نوع محصول، چادر قزی نیز از جمله محصولاتی بود که توسط ابریشم بافان خوزستان تولید می‌شد.

وی همچنین با اشاره به وضعیت رو به تعطیلی قزبافی خوزستان اضافه کرد: از یک دهه پیش تاکنون فقط 2 نفر هنرمند قزباف (ابریشم‌باف) در شهر دزفول مشغول فعالیت بوده‌اند و این به این معنا است که تلاش منسجم و پایداری برای احیای این هنر در خوزستان نشده است.

به گفته رحیمی وجود منسوجات و محصولات صنعتی مشابه در بازار به همراه تنوع فراوان در طرح و نقش به ‌همراه قیمت مناسب آنها باعث شده تا هنر صنعت قزبافی خوزستان نیز مانند بسیاری از گرایش‌های صنایع دستی کشور با معضل منسوخ‌شدن روبه رو شود.

وی می‌افزاید: مناسب ‌ترین و کوتاه ‌ترین مسیر برای احیای این هنر صنعت تامین مواد اولیه مناسب از دیگر مناطق کشور، به‌ روز رسانی ابزارها و تجهیزات و افزایش بهره ‌وری در تولید، آموزش هدفمند و اصولی علاقه‌مندان به این حیطه، اجرای سیاست های تشویقی مانند دریافت مستمری و بیمه تامین اجتماعی برای استادکاران و هنرجویان و مهم‌تر از همه موارد، طراحی و نمونه‌سازی محصولات جدید دانست.

  جای خالی زنان در صنایع خوزستان

این پژوهشگر عرصه هنر همچنین مردانه بودن صنایع خوزستان را یکی از عوامل مهم افول این صنایع دانسته و می‌گوید: فراهم ‌سازی فضا برای فعالیت بانوان در این صنعت یکی از راه ‌های موفقیت در راستای احیا و توسعه پایدار این رشته است؛ همان طور که هنرصنعت احرامی ‌بافی شوشتر در 2 دهه گذشته با حضور بانوان شوشتری به طور مطلوب توسعه یافته است.

رحیمی تاکید می‌کند: اگرچه دلیل حضور نداشتن زنان در برخی رشته های صنایع خوزستان،نیروی بدنی مردانه بوده ولی قزبافی از جمله هنرهایی است که نیاز به قدرت بدنی زیادی ندارد و بنابراین زنان می‌توانند در این عرصه به راحتی فعالیت داشته باشند. وی ادامه می‌دهد: با تغییر کاربری و ارایه تعاریف و محصولات قابل استفاده در جامعه نیز می‌توان گام مهمی در احیای صنعت قزبافی در خوزستان برداشت.

نداشتن مستمری، بزرگ ترین مشکل قزبافان خوزستان

غلامحسین کرمی قزباف 91 ساله در 12 سالگی پدرش را از دست داد و پس از آن برای تامین مخارج خانواده وارد کارگاه های قزبافی شد و کار را نزد استادکار یاد گرفت.

کرمی می‌گوید مدتی است کار قزبافی را به دلیل بیماری کنار گذاشته ولی همچنان شغل اصلی او حساب می‌شود.

این پیشکسوت قزباف درباره روند کنونی قزبافی در دزفول توضیح می‌دهد: ابریشم را زنان می‌ریسند و زمانی مثل حالا که به دلیل گرما یا عوامل دیگر کار ریسندگی کم شود، کار ابریشم بافی هم کم خواهد شد.

کرمی نبود سرمایه اولیه برای آغاز یا ادامه کار، نداشتن بیمه و نبود ابریشم را از مشکلات اصلی قزبافی بیان می‌کند. وی نگران از نقل قول ها در خصوص نداشتن بازار فروش قزبافی و با اشاره به مشکلات اقتصادی صنعتگران خوزستانی می‌گوید: انتظار دارم مسئولان در بحث مستمری، کاری انجام دهند تا مشکلات و دغدغه های ما هم کمتر شود. این پیشکسوت قزباف که ابریشم بافی را تنها انجام می‌دهد، بیان می‌کند: شاگردی ندارم زیرا برای آموزش این مرحله از قزبافی باید فرد مراحلی را پیشتر طی کرده باشد و چون چنین فردی وجود ندارد، شاگردی ندارم.

طرح های پیشنهادی برای احیای قزبافی در راه است سرپرست معاونت صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خوزستان درخصوص اقدامات این اداره کل برای احیای رشته قزبافی و کمک به بحث بازاریابی آن می‌گوید: طرح پیشنهادی و درخواست تخصیص اعتبار برای احیای این رشته ارایه شده و این معاونت در انتظار تامین اعتبار آن است.

شکر ا... قاسمی با اشاره به کلی بودن بحث بیمه و مستمری برای هنروران و صنعتگران می‌افزاید:تنها صنعتگر قزباف خوزستان در سال های گذشته برای بیمه شدن مراجعه کرد که به دلیل محدودیت سنی بیمه شدگان نتوانست از قانون بیمه استفاده کند.

وی همچنین درباره اقدامات انجام شده برای آموزش قزبافی به نسل های آینده می‌گوید: با توجه به راه اندازی مجدد طرح استاد شاگردی در سال 97، این رشته در اولویت این طرح قرار گرفته شده است. هم اکنون تنها یک کارگاه قزبافی در خوزستان توسط یک صنعتگر به صورت نیمه مستمر در حال فعالیت است که حمایتی از آن صورت نگرفته و هیچ تلاشی برای زنده نگه داشتن آن و آموزش به نسل های بعدی به عمل نیامده است.

البته به گفته رحیمی پژوهشگر نسل جوان خوزستان هم به دلیل مثبت نبودن چشم انداز این رشته ها علاقه ای به یادگیری و حضور در آنها وجود ندارد.

اگر چه سبک زندگی مدرن و تغییر ضروریات زندگی افراد از عوامل مهم اول ستاره صنایع دستی در کشور به شمار می‌رود، با این حال به نظر می‌رسد تا زمانی که حمایت برای ماندگاری در عرصه صنایع دستی و بحث درآمد، بیمه و مستمری به عنوان یک راه حل کلی مورد بازبینی قرار نگیرد، صنایع دستی خوزستان یکی پس از دیگری فراموشی و نابودی را تجربه خواهند کرد.

قزبافی (ابریشم بافی)؛ هنری که از یاد خوزستان می‌رود